یکی از بزرگترین تفاوت‌های سال دوازدهم با سایر سال‌های تحصیلی، نقش مهم سؤال‌های چهار گزینه‌ای در این سال است. تا سال دوازدهم، سؤال‌های چهار گزینه‌ای یا جایگاهی در برنامۀ آموزشی دانش‌آموزان ندارد یا حضورش نسبت به سؤال‌های تشریحی کم‌رنگ‌تر است، اما سال دوازدهم اهمیت بسیار زیادی برای دانش‌آموزان دارد؛ زیرا آزمون سراسری به صورت تستی برگزار می‌شود.
اما یک دانش‌آموز سال دوازدهم از کی و چگونه باید از سؤال‌های تستی استفاده کند؟ آیا از ابتدا باید زمان را در سؤال‌های تستی لحاظ کند؟ آیا باید از همان ابتدا نمرۀ منفی را در آزمون‌های تستی در نظر گرفت؟ (در آزمون سراسری، هر تستی که غلط پاسخ داده شود، نمرۀ منفی دارد؛ در نتیجه، پاسخ ندادن به یک سؤال، بهتر از پاسخ غلط دادن به آن است).
در این مقاله به بررسی سؤال‌های فوق می‌پردازیم.
چرا باید تستی کار کرد؟
برخی از معلم‌ها و دانش‌آموزان تصوّر می‌کنند عامل موفقیت در آزمون سراسری این است که داوطلب به مفاهیم کتاب‌های درسی کاملاً مسلط باشد تا بتواند به هر نوع سؤالی که از مباحث درسی طرح می‌شود، پاسخگو باشد. آنها می‌گویند در سؤال تشریحی، بهتر می‌توان سطح علمی دانش‌آموز را سنجید و به نقاط ضعف و قوت او پی برد، اما در سؤال تستی، احتمال دارد که داوطلب بر پایه شانس و اقبال، به برخی از سؤال‌ها پاسخ صحیح بدهد؛ البته ما نیز معتقدیم که اولین و مهم‌ترین قدم برای هر داوطلبی، تسلّط بر مباحث درسی است و امتحان تشریحی می‌تواند مباحث علمی را در ذهن دانش‌آموز نهادینه کند، اما این موضوع، به معنای بی‌توجهی به تست و آزمون‌های تستی نیست. یک داوطلب برای کاهش اضطراب، دقت بیشتر و کسب سرعت عمل لازم در جلسۀ آزمون سراسری، پیدا کردن نکات ریز و ظریف هر مبحث درسی، پیدا کردن کوتاه‌ترین و بهترین راه حل، نیاز به پاسخگویی به تست‌های متعدد و متنوع دارد. در واقع داوطلبی که اصول و قوانین تست‌زنی را خوب بلد نباشد و در تست‌زنی مهارت نداشته باشد، حتی اگر خیلی خوب درس خوانده باشد و معدل کتبی نهایی‌اش هم 20 باشد، مطمیناً در رقابت میلیونی و فشردۀ کنکور نتیجه خوبی نخواهد گرفت.
می‌خواهیم بگوییم افرادی که ساعت مطالعۀ بالایی دارند، ولی تست‌زنی را جدی نمی‌گیرند، به نتیجۀ مطلوبی نمی‌رسند؛ در حالی که تست‌زنی مطلوب و هدفمند، کیفیت یادگیری و ساعت مطالعه را بالا می‌برد و منجر به کسب نتیجۀ بهتری می‌شود.
کی تست بزنیم؟
آیا باید قبل از مطالعۀ یک درس تست زد و نکته‌های درسی را در تست فراگرفت و سپس به سراغ مطالعۀ یک درس رفت؟ آیا باید یک بار روزنامه‌وار درس را خواند و بعد با زدن تست، نکته‌های ظریف درسی را فراگرفت و همۀ آنها را در کتاب درسی یادداشت کرد؟ آیا باید اول درس را به طور مفهومی و تشریحی خوب فراگرفت و در زمینه مبحث مورد نظر، سؤال تشریحی حل کرد و بعد از تسلط کامل به آن درس یا مبحث، به سراغ تست رفت؟
واقعیت این است که نمی‌توان یک نسخه مشترک برای همۀ داوطلبان پیچید و در عمل می‌بینیم که بهترین رتبه‌های آزمون سراسری، در این زمینه، متفاوت عمل کرده‌اند؛ برای مثال، یاسمن میر، رتبۀ شش کشوری گروه آزمایشی علوم تجربی در آزمون سراسری سال 96، برای مطالعۀ زیست‌شناسی به تست پای‌بند بود و می‌گفت: فقط یک بار روزنامه‌وار کتاب درسی‌ام را می‌خواندم و سپس تست‌های مرتبط با مبحث مورد نظر را می‌زدم و نکات تستی را مهم را در حاشیۀ کتاب درسی‌ام یادداشت می‌کردم و دفعات بعد، کتابم را با همۀ نکات یادداشت شده مطالعه می‌کردم.
در مقابل، سید شایان پور میر بابایی، رتبۀ یک گروه آزمایشی علوم تجربی در آزمون سراسری سال 93، در همین زمینه می‌گفت: زیست‌شناسی را به طور خیلی دقیق و مفهومی می‌خواندم و همه قسمت‌ها و شکل‌های کتاب را بررسی می‌کردم و سپس برای هر مبحث، تست‌های زیادی حل می‌کردم.
همچنین عده‌ای معتقدند که نباید در تست زدن عجول بود و حداقل باید یک یا دو روز بین خواندن یک مطلب و حل تست آن، فاصله باشد تا اطلاعات خوانده شده، از حافظۀ کوتاه مدت به حافظۀ بلند مدت منتقل شود و سپس با تست زدن متوجه ضعف‌ها و اشتباهات خود گردید؛ وگرنه، اگر بلافاصله تست زده شود، داوطلب چون مطالب را در خاطر دارد، به راحتی می‌تواند بخش اعظم تست‌ها را بزند و تصور می‌کند که تسلط لازم را در این زمینه کسب کرده است.
عده‌ای نیز می‌گویند بعد از یاد گرفتن هر مطلب باید تست زد تا داوطلب متوجه شود که به نکات مهم و اصلی مبحث مورد نظر مسلط شده است یا خیر.
اما در کل می‌توان گفت با توجه به هدفی که داوطلب از تست زدن دارد، می‌تواند زمان تست زدن خود را تعیین کند؛ برای مثال، اگر هدف داوطلب، زدن تست‌های آموزشی یا یادگیری است، باید تست‌های مورد نظر را درطول هفته تقسیم کند؛ چرا که یادگیری، فرایندی تدریجی است و با گذشت زمان انجام می‌شود و مغز نمی‌تواند در یک زمان، مباحث زیادی را تحلیل کند و برای مدت زمان زیادی نگه دارد. توجه داشته باشید که این مرحله آموزش و یادگیری شماست و نیازی نیست که هنگام تست‌زنی، خیلی مقید به زمان و سرعت عمل باشید، بلکه مهم است که تست‌ها را به جواب نهایی برسانید و انتظار نداشته باشید که در این مرحله، سرعت تست‌زنی و تعداد پاسخ‌های درست شما در هر درس زیاد باشد. مهم این است که با تست‌زنی آشتی کنید و منتظر نباشید که به طور کامل یک مبحثی را فرا گیرید و بعد به سراغ تست آن بروید؛ زیرا عادت به تست‌زنی، یکی از اصول یادگیری و مطالعۀ مفید برای آزمون سراسری است و باعث حفظ آرامش و افزایش اعتماد به نفس در مواجهه با تست‌های آزمون و حتی کنکور می‌شود.
مراجعه به جواب تشریحی و مطالعۀ عمیق و دقیق آن در این مرحله نیز بسیار مهم است؛ چون انجام این کار باعث می‌شود که نکتۀ سؤال و علت ردّ گزینه‌های دیگر را به خوبی متوجه شوید و همچنین از راه حل‌های تستی (که گاه به ذهن شما نرسیده بود) بهره ببرید و با مطالعه‌ای که می‌کنید، مطالب درسی نیز مرور بشود.
در تست ارزیابی سنجشی، باید تقریباً بعد از گذشت یک هفته از تست زدن آموزشی، تست‌های خود را بزنید. در این مرحله باید تست‌زنی همراه با رعایت زمان باشد و با تست‌های متنوع (در سطح‌های مختلف) مهارت خود را تقویت کنید و خود درا برای هر نوع تست و در هر سطحی آماده سازید.
مرحلۀ آخر تست سرعتی، جمع‌بندی است. این مرحله معمولاً از اسفند یا فروردین ماه شروع می‌شود. در این مرحله حتماً باید به شیوۀ کنکور از خودتان آزمون بگیرید؛ یعنی در مرحلۀ اول، مجموعه دروس عمومی را در 75 دقیقه پاسخ دهید و سپس کل دروس عمومی و اختصاصی را در زمانی مشابه کنکور و با شرایطی مشابه آن پاسخگو باشید؛ تا بتوانید ذهنتان را عادت دهید که از یک درس به سراغ درس دیگر برود و در عین حال سردرگم نشود؛ در ضمن باید بتوانید مدت چند ساعت به صورت مداوم، تست‌های دروس مختلف را بدون خستگی جسمی و ذهنی پاسخ بدهید.
چه تستی بزنیم؟
این روزها کتاب‌های کمک آموزشی، به ویژه کتاب‌های تست، پرتیراژترین کتاب‌های کشور هستند. کافی است سری به میدان انقلاب اسلامی شهر تهران بزنید تا ببینید که بیشتر مشتریان کتابفروشی‌ها، افرادی هستند که به دنبال کتاب تست برای مقاطع مختلف تحصیلی و موفقیت در آزمون های متعدد و متفاوت می‌گردند. در این میان به جرات می‌توان گفت که تعداد کتاب‌های تست برای داوطلبان آزمون سراسری، گوی سبقت را از سایر آزمون‌ها ربوده است.
تعدد و تنوع کتاب‌های تستی باعث شده است که بسیاری از داوطلبان در انتخاب کتاب تست مناسب سر در گم شوند و ندانند که چه کتاب تستی می‌تواند آنها را برای آزمون سراسری آماده سازد.
ما معتقدیم که تست‌های آزمون‌های سراسری سال‌های گذشته، بهترین تست‌ها برای داوطلبان آزمون سراسری است؛ زیرا از سوی خود طراحان سؤال‌های آزمون‌های سراسری طرح شده است و داوطلب می‌تواند با آرامش خاطر، با تستی خود را بسنجد که در سطح آزمون سراسری است؛ چون گاهی اوقات مؤلفان کتاب‌های تست، سطح سؤال‌هایشان بسیار دشوارتر از آزمون سراسری است یا اصلاً سؤال‌هایشان شباهتی به سؤال‌های آزمون سراسری ندارد و باعث گمراه شدن داوطلب می‌شود؛ برای مثال، گاهی اوقات مؤلفان کتاب‌های تست از مباحثی تست طراحی می‌کنند که خارج از کتاب درسی یا فراتر از آن است و داوطلب را به چالش‌هایی می‌کشند که اصلاً ضرورتی ندارد.
البته امسال کتاب‌های داوطلبان نظام جدید در برخی از درس‌ها تغییر کرده است و آنها نمی‌توانند از تست‌های آزمون‌های سراسری سال‌های گذشته به خوبی بهره ببرند. به این دسته از داوطلبان توصیه می‌کنیم که در مباحث مرتبط با نظام قدیم، از تست‌های آزمون سراسری استفاده کنند و در مباحث غیر مرتبط، به سراغ تست‌هایی بروند که از سوی دبیران مجرّب آموزش و پرورش در حیطۀ کتاب‌ها درسی تالیف شده است.
به عنوان یک اصل کلّی نیز بهتر است که در آغاز یادگیری، تنوع تست‌ها کم باشد تا ذهنتان مطلب را زودتر جمع و جور کند. درگیر شدن با تست‌های متنوع، یادگیری شما را کندتر و طبقه‌بندی مطالب را دشوارتر می‌کند. تست‌های آزمون‌های سراسری گذشته، بهترین گزینه برای شروع تست‌زنی است. شما می‌توانید پس از جا افتادن کلیات مطالب و کسب تسلط بر آنهانهاآن، به ویژه هنگام دوره کردن، از تست‌های بیشتر و متنوع‌تری استفاده کنید؛ اما در نهایت باید اصل را روی تست‌های آزمون‌های سراسری گذشته قرار دهید، و حتی در دوره‌های مختلف مطالعاتی، به جای یک بار، چندین بار این تست‌ها را حل کنید.
چه مقدار تست بزنیم؟
تست‌زنی، مرحله‌ای مهم و کلیدی از مطالعه است و تمام شدنی نیست؛ بنابراین، هم بعد از مطالعۀ تشریحی هر درس تعدادی تست بزنید و هم بعد از اینکه کاملاً به درس مسلّط شدید، برای به خاطر داشتن مطالب و کسب مهارت، دقت و سرعت بیشتر، تست بزنید. حل تست‌های مختلف و دسته‌بندی شده، باعث می‌شود هم شما دید طراحانه‌ای پیدا کنید و همین طور به دفعات مکرر، قبل از هر آزمونی، دانسته‌های خود را به طور دقیق و خوب محک بزنید.
دربارۀ اینکه باید چه مقدار تست دروس اختصاصی و چه مقدار تست دروس عمومی زد، نظرات متفاوتی وجود دارد. عده‌ای می‌گویند پاییز و زمستان باید بیشتر برای دروس تخصصی وقت گذاشت و تست زد و بعد از تعطیلات نوروز به دروس عمومی پرداخت؛ یا معتقدند که باید 60 درصد تست‌ها به دروس اختصاصی تعلق داشته باشد و 40 درصد از تست‌ها متعلق به دروس عمومی باشد؛ اما ما معتقدیم هر داوطلب، ضمن اینکه لازم است برای تست‌زنی به ضریب هر درس در آزمون سراسری توجه کند، باید به توانمندی خود نیز توجه داشته باشد. بی‌شک داوطلبی که در یک درس ضعف بیشتری دارد، باید وقت بیشتری را نیز به آن درس اختصاص دهد و برای تسلط بر درس مورد نظر، تست‌های بیشتری بزند.
اینکه داوطلبان باید فرصت‌های زمانی قبل از عید را به دروس اختصاصی و بعد از آن را به دروس عمومی اختصاص دهند، بیشتر مناسب داوطلبان قوی و توانمند است؛ افرادی که می‌توانند بعد از عید، وقت قابل توجهی را به دروس عمومی اختصاص دهند و در ضمن در دروس عمومی ضعف یا نخوانده ندارند و فقط می‌خواهند در تست‌زنی این درس‌ها تسلط بیشتری پیدا کنند؛ اما داوطلبانی که بعد از عید هنوز بخشی از دروس اختصاصی خود را نخوانده‌اند، نمی‌توانند وقت لازم را به دروس عمومی اختصاص دهند و به قول معروف، از اینجا مانده و از آنجا رانده خواهند شد. پس، از همین امروز، با یک برنامه منطقی برای همه دروستان وقت بگذارید و تست بزنید و البته در برنامه خود، ضرایب دروس و ضعف‌های خود را نیز لحاظ کنید.
نکتۀ دیگر اینکه اگر برای هر درس خود چند کتاب تست دارید، حتماً تعداد تست‌ها را جمع بزنید و آنها را نهادر طول هفته تقسیم کنید تا از پراکنده خوانی و به اصطلاح نوک زدن به هر کتابی جلوگیری کنید و مطالب را به صورت منظم و به تدریج فرا بگیرید.
در ضمن، وقتی به مطلبی مسلط هستید یا وقت کافی ندارید، تست‌های تکراری و مشابه را رها کنید. شما می‌توانید تست‌ها را به دسته‌های 20 یا 30 تایی تقسیم کنید و پس از حل هر دسته به آنها نمره دهید. اگر به نمره 85 تا 90 درصد رسیدید، تست زدن را متوقف کنید و به سراغ موضوع دیگری بروید؛ زیرا این نمرات به شما پیام می‌دهند که مطلب را یاد گرفته‌اید و می‌توانید سراغ درس دیگری بروید، و در صورتی که وقت اضافه داشتید در برهۀ زمانی دیگر برای درس و مبحث مورد نظر تست بزنید. ضمناً توجه داشته باشید که مبادا با پرکاری تستی در یک درس، پیشرفت خود را در سایر درس‌ها کند کنید!
همچنین اگر حجم تست‌ها زیاد است، می‌توانید آنها را به دسته‌های زوج یا فرد تقسیم کرده و شماره‌های زوج یا فرد را حل کنید و در فرصت‌های مناسب آینده، به ویژه در دوره‌ها، به سراغ تست‌های باقی مانده بروید.
توجه داشته باشید که اگر در درسی قوی هستید باید زیاد تست کار کنید تا بتوانید این نقطه قوت را در جلسۀ کنکور هم پر رنگ‌تر کنید، و در دروس دیگری که ضعیف هستید نیز با توجه به اهمیت و ضریب آن درس در کنکور باید سهمیه تست‌زنی بگذارید. توجه کنید که اگر شما ساعات مطالعۀ بالایی هم داشته باشید، ولی زیاد تست کار نکنید، مباحث درسی به طور تکنیکی برای شما یادآوری نخواهند شد و به راحتی آزمون سراسری را از دست خواهید داد. می‌توانید تست‌های مباحث تحلیلی و مفهومی را به سه قسمت تقسیم کنید؛ به این صورت که ۲0 درصد از تست‌ها را برای آشنایی بیشتر و بهتر با درس بزنید. در این مرحله لازم نیست که زمان بگیرید و نباید با دیدن پاسخ‌های اشتباه، اعتماد به نفستان را از دست بدهید. در مرحلۀ بعد (سه یا چهار روز بعد) 50 درصد از تست‌ها را برای مرور دوباره و نهادینه شدن مطلب در ذهنتان بزنید. در این مرحله، بعد از حل هر تست، بلافاصله پاسخنامه را بررسی نمایید تا بتوانید به سرعت به اشتباهات خود در حل تست پی ببرید، و بالاخره 30 درصد باقی ماندۀ تست‌ها را (حداقل یک هفتۀ بعد) برای ارزیابی خود، با حفظ زمان، حل کنید تا متوجه شوید که چه اندازه درس را یاد گرفته‌اید و بر آن مسلط شده‌اید و اینکه سرعت شما در تست‌زنی اکنون مناسب است یا خیر.
سخن آخر اینکه نمی‌توان به یک داوطلب گفت باید برای یک درس 200، 500، 1000 ،2000 یا 5000 تست بزند؛ زیرا توانمندی‌های علمی و جسمی داوطلبان با یکدیگر متفاوت است و هر داوطلب باید، با توجه به شرایط خود، تعداد تستی را که برای هر درس بزند، تعیین کند، و البته در این زمینه می‌تواند از دبیر هر درس نیز یاری بگیرد. مشخص است که شما هر چه بیشتر تست بزنید، مهارتتان در تست‌زنی افزایش می‌یابد و ذهنتان برای پاسخ به سؤال‌های تستی، ورزیده‌تر می‌شود، اما همان طور که پیش از این گفتیم، تست زدن حتماً باید با تحلیل و مطالعۀ دقیق پاسخ‌های تشریحی همراه باشد تا فایده داشته باشد؛ وگرنه اگر ده‌ها تست هم بزنید، بدون آنکه بدانید چرا به برخی از تست‌ها پاسخ اشتباه داده‌اید، بهره‌ای از انجام این کار نخواهید برد.
